6 Δεκεμβρίου 1920: Το «Αβέρωφ» φέρνει πίσω τον Κωνσταντίνο

Του Νίκου Παπακωνσταντίνου

Είναι περισσότεροι από ένας οι λόγοι που με έκαναν να γράψω το σημερινό άρθρο για το θωρακισμένο καταδρομικό «Αβέρωφ» :
-Η τελευταία αποκατάστασή του με την δωρεά του αείμνηστου Αλέξανδρου Γουλανδρή,
-Η επίσκεψή μου σ’ αυτό, πρόσφατα στη Θεσσαλονίκη, μία επίσκεψη που με εντυπωσίασε και με συγκίνησε,
-Η διαπίστωσή μου ότι αποσιωπάται και δεν είναι καθόλου γνωστό ότι το «Αβέρωφ»  έφερε πίσω θριαμβευτή τον Βασιλιά Κωνσταντίνο, τον Δεκέμβριο του 1920,
-Τέλος, το τελευταίο μου απόκτημα, που έχει σχέση με το«Αβέρωφ» και την επιστροφή της Βασιλικής Οικογένειας από την εξορία, ένα απόκτημα για το οποίο είμαι πολύ περήφανος.
Ας πάρουμε την διήγηση από την αρχή, και ας δούμε τα γεγονότα σαν σε φιλμ μέσα από τις φωτογραφίες που θα διαδέχονται η μία την άλλη!

Ο Βασιλεύς Κωνσταντίνος και όλη η Βασιλική Οικογένεια αναγκάστηκαν να αναχωρήσουν από την Ελλάδα, την 1η Ιουνίου του 1917, μετά το τελεσίγραφο του Ειδικού Ύπατου Αρμοστή Ζοννάρ. Η αναχώρηση τους έγινε από τον Ωρωπό, με την «Σφακτηρία», ένα μικρό ατμόπλοιο που ο Βασιλεύς Γεώργιος Α’ χρησιμοποιούσε μερικές φορές σαν θαλαμηγό. Η «Σφακτηρία» ήταν από τα λίγα σκάφη που είχαν διαφύγει την κατάληψη του στόλου μας από τους Γάλλους!
Αποβιβάστηκαν στην Ιταλία και αμέσως συνέχισαν σιδηροδρομικώς για την Ελβετία όπου πέρασαν όλα τα χρόνια του Πολέμου και της αναγκαστικής εξορίας.

Ατέρμονες συζητήσεις στα lobbies των διαφόρων ξενοδοχείων που διαδέχονται το ένα το άλλο, για την κατάσταση στην Ελλάδα, τον Πόλεμο, την Ειρήνη, τις προσδοκίες. Ο Βασιλιάς Κωνσταντίνος, ο διάδοχος Γεώργιος (αριστερά) ο βασιλόπαις Ανδρέας (δεξιά) και τα μέλη της Αυλής της εξορίας.

Στα χιονισμένα ελβετικά βουνά.

Στην Ελλάδα έχουμε το φοβερό γεγονός του θανάτου του Βασιλιά Αλέξανδρου, τις εκλογές του Νοεμβρίου 1920 στις οποίες ηττήθηκε ο Ελευθέριος Βενιζέλος, και τέλος το Δημοψήφισμα της 22ας Νοεμβρίου με το οποίο ο Λαός αποφάσισε την επιστροφή του Βασιλιά Κωνσταντίνου στον θρόνο του, παρ’ όλες τις αντιρρήσεις των Συμμάχων της Entente.
Στις 27 Νοεμβρίου, πέντε ημέρες μετά το Δημοψήφισμα και δύο ημέρες πριν την αναχώρηση από την Ελβετία για να επιστρέψουν στην Ελλάδα, ο Βασιλεύς, η Βασίλισσα και η οικογένειά τους φωτογραφίζονται στο διαμέρισμα του ξενοδοχείου τους στην Λουκέρνη.

Όλη η οικογένεια, στα μαύρα για τον πρόσφατο θάνατο του Αλέξανδρου, ένα πένθος που σκιάζει την χαρά της πολυπόθητης επιστροφής στην Πατρίδα. Η Βασίλισσα Σοφία, μέχρι το τέλος της ζωής της, δεν θα πάψει να φορά την πλερέζα του πένθους : Τα πρώτα χρόνια για τον Αλέξανδρο, τα επόμενα για τον Αλέξανδρο και τον Κωνσταντίνο. Κάποιες φορές, σε πολύ ευτυχή γεγονότα, θα αντικαθιστά τα μαύρα με λευκό πένθος. Την 6η Δεκεμβρίου, την ήμερα της θριαμβευτικής υποδοχής στην Αθήνα, θα είναι η μόνη φορά που δεν θα φορά την πλερέζα της. Ίσως γιατί φαντάστηκε, ότι δεν είναι δυνατό, κάποιο κακόγουστο αστείο ήταν, ο Αλέξανδρός της θα είναι εκεί να τους υποδεχθεί. Όταν συνειδητοποίησε την πραγματικότητα βυθίστηκε σε ακόμα μεγαλύτερη απελπισία.

Στις οικογενειακές φωτογραφίες προστίθεται και ο μνηστήρας της Ελένης, ο διάδοχος Καρόλ της Ρουμανίας. Η Βασίλισσα Σοφία, με την αυστηρότητα που την διέκρινε, δεν ήταν ενθουσιασμένη με τους αρραβώνες αυτούς. Γράφει ο βασιλόπαις Νικόλαος στο ημερολόγιό του :«Η Σοφία μου ωμίλησε μόνη της χθες δια την υπόθεσιν αυτήν και μου ομολόγησε ότι δεν της πολυάρεσε αυτή η ιδέα. Προσεπάθησα να την πείσω ότι δεν έχει δίκαιον και ότι αν πραγματικώς τα δύο αυτά παιδιά έχουν συμπάθειαν το ένα δια το άλλο, ο γάμος αυτός θα είναι από πάσαν έποψιν λαμπρός. Ο Κάρολος μπορεί να έκανε τρέλλες, τρέλλες νεότητος, αλλά ακούω ότι κατά βάθος είναι καλό παιδί, είναι έξυπνος, πλούσιος κλπ. Αφήνω την πολιτικήν σημασίαν του πράγματος και την φούρκαν του Βενιζέλου. Όσον δια την Ελένην δεν είναι πια τόσον μικρή… 25 ετών… και αν τον αγαπάη τι καλύτερον μπορούσε να γίνη. Είπα της Σοφίας την γνώμην μου καθαρά και νομίζω ότι εις το τέλος την έπεισα. Μου ωμολόγησε ότι και ο Βασιλεύς αρχίζει να συνηθίζη εις αυτήν την σκέψιν».
Στην φωτογράφηση δεν είναι παρών ο διάδοχος Γεώργιος. Βρίσκεται στο Βουκουρέστι και δυσκολεύεται να αποχωριστεί την μνηστή του, την πριγκίπισσα Ελισάβετ της Ρουμανίας!

Τις μέρες ακριβώς εκείνες, μετά το δημοψήφισμα και πριν την επιστροφή στην Ελλάδα, ο Γεώργιος είναι καλεσμένος και γίνεται επίσημα δεκτός στο Υπουργείο Εθνικής Άμυνας της Ρουμανίας. Ποζάρει με την στολή του, που δεν την φορούσε κατά την διάρκεια των χρόνων της εξορίας, με το πένθιμο περιβραχιόνιο για τον αδερφό του, ανάμεσα στους ρουμάνους στρατηγούς. Τους στρατηγούς που πολέμησαν και νίκησαν τους Γερμανούς και δόξασαν και διπλασίασαν την Ρουμανία. Μια επίδειξη (ή υπόδειξη) προς τους υπόλοιπους Συμμάχους της Entente, η Ρουμανία έχει δεχτεί την επιστροφή του Κωνσταντίνου και του διαδόχου του, δεν κρατάει επιφυλάξεις και αντιρρήσεις!

Αναχώρηση με τραίνο από την Λουκέρνη για την Βενετία. Λουλούδια, ευχές, ο Βασιλιάς Κωνσταντίνος χαμογελαστός, στο ένα παράθυρο η Ελένη, στο άλλο ο Παύλος και η Ειρήνη. Στην δεύτερη φωτογραφία οι δύο πριγκίπισσες Ελένη και Ειρήνη, και οι δύο σε πένθος για τον Αλέξανδρο. Εντυπωσιάζει το ότι η Ελένη, αν και φρεσκοαρραβωνιασμένη επιμένει να φορά σε εξωτερικούς χώρους και την πλερέζα του πένθους για τον αγαπημένο της αδερφό με τον οποίο ήταν τόσο συνδεδεμένη!
Οι ελβετικές αρχές επέδειξαν, όπως όλα τα προηγούμενα χρόνια, ευγένεια και εκτίμηση προς τον Κωνσταντίνο και παρασχεθεί κάθε ευκολία για την αναχώρησή του. Μεγάλη όμως αβρότητα συνάντησε και από τις ιταλικές αρχές, γεγονός που εξέπληξε ευχάριστα και συγκίνησε τον Βασιλιά. Η άφιξή του στην Βενετία χαιρετίστηκε από τους Ιταλούς με 21 κανονιοβολισμούς.

Για να φέρει πίσω στην Πατρίδα τον Βασιλέα Κωνσταντίνο, εστάλη από την κυβέρνηση, στην Βενετία, το «Αβέρωφ», συνοδευόμενο από το αντιτορπιλικό «Ιέραξ». Το θρυλικό «Αβέρωφ» των ναυμαχιών της Έλλης και της Λήμνου, βρισκόταν αγκυροβολημένο στην Κωνσταντινούπολη και εκπροσωπούσε την νικήτρια Ελλάδα έναντι της ηττημένης Τουρκίας.
Δεν ήταν η πρώτη φορά που ο Κωνσταντίνος θα επιβιβάζονταν σ’ αυτό. Την 1η Δεκεμβρίου 1913, με το «Αβέρωφ» κατέπλευσε στα Χανιά για να κηρύξει την πολυπόθητη Ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα και να υψώσει την ελληνική σημαία στο φρούριο Φιρκά. Τον συνόδευαν τότε ο διάδοχος Γεώργιος, ο βασιλόπαις Αλέξανδρος, ο πρωθυπουργός Ελευθέριος Βενιζέλος και ο ναύαρχος Παύλος Κουντουριώτης.
Όταν ο Βασιλεύς και η Βασιλική Οικογένεια επιβιβάστηκαν στην Βενετία, στο εύδρομο θωρηκτό, οι έξαλλες εκδηλώσεις αφοσίωσης εκ μέρους όλου του πληρώματος, τόσο των αξιωματικών όσο και των ανδρών, χρησίμευσαν σ’ αυτούς σαν προμήνυμα του τι τους περίμενε κατά την επιστροφή τους στην Ελλάδα. Επιβιβάστηκαν λοιπόν στο «Αβέρωφ» ο Βασιλιάς Κωνσταντίνος, η Βασίλισσα Σοφία, ο βασιλόπαις Παύλος, οι πριγκίπισσες Ελένη, Ειρήνη και Αικατερίνη, αλλά και ο αδερφός του Κωνσταντίνου, ο βασιλόπαις Γεώργιος. Τα άλλα αδέρφια του Κωνσταντίνου, ο Νικόλαος, ο Ανδρέας, ο Χριστόφορος και η Μαρία με τις οικογένειές τους, γύρισαν στην Ελλάδα μερικές ημέρες πριν από τον Βασιλιά. Ο διάδοχος Γεώργιος δεν ταξίδευσε μαζί τους. Βρισκόταν στην Ρουμανία, επιβιβάστηκε στο αντιτορπιλικό «Αετός»και δια της Μαύρης Θάλασσας έφθασε στην Κόρινθο, εκεί συνάντησε τους υπόλοιπους και επανήλθαν όλοι μαζί στην Αθήνα.

Στον Βασιλέα παραχωρήθηκε το διαμέρισμα του Αρχηγού του Στόλου που αποτελείται από την καμπίνα με το κρεβάτι, μια συνεχόμενη καμπίνα-γραφείο και το προσωπικό του λουτρό.

Ο Κωνσταντίνος, σ’ αυτή την ωραία φωτογραφία του Ε.Λ.Ι.Α., ανεβαίνει από τον χώρο όπου βρίσκεται η καμπίνα του, η τραπεζαρία και τα σαλόνια όπου συγκεντρωνόταν η Βασιλική Οικογένεια, στο κατάστρωμα της πρύμνης του «Αβέρωφ». Ανεβαίνει από την στενή σκάλα που κι εμείς ανεβήκαμε για να αποχωρήσουμε μετά το τέλος της επίσκεψης και της ξενάγησης στο θωρηκτό.
Θα προσθέσω μερικές φωτογραφίες, από διάφορα βιβλία της βιβλιοθήκης μου, από το ταξίδι της επιστροφής. Όταν άρχισα να ψάχνω για φωτογραφίες δεν μπορούσα να φανταστώ ότι θα έβρισκα τόσες!

Ο Βασιλεύς Κωνσταντίνος, επί του «Αβέρωφ», με τον αδερφό του βασιλόπαιδα Γεώργιο και τον υποναύαρχο Ι.Ηπίτη. Η παρουσία του Γεωργίου είχε σκοπό να θυμίσει και να τονίσει την ύπαρξη μέσα στην Βασιλική Οικογένεια, μελών με σταθερά φιλοσυμμαχικό και κυρίως φιλογαλλικό φρόνημα όπως ήταν ο Γεώργιος. Ήταν μία προσπάθεια να καμφθεί η έντονη αντίδραση των Γάλλων στην επιστροφή του Κωνσταντίνου.

Ο Βασιλιάς στο κατάστρωμα ποζάρει μόνος του και ανάμεσα στους ανώτερους αξιωματικούς του θωρηκτού.

Τα παιδιά του βασιλικού ζεύγους ανεβαίνουν κι αυτά από την στενή σκάλα: ο βασιλόπαις Παύλος και οι πριγκίπισσες Ελένη, Ειρήνη και Αικατερίνη. Παρά το κρύο του Δεκεμβρίου, όλοι θέλουν να κάνουν μερικά βήματα στο κατάστρωμα της πρύμνης του πλοίου, να αναπνεύσουν τον παγωμένο αέρα, να ξεμουδιάσουν.
Είναι αξιοπερίεργο να προσέξει κανείς τους αξιωματικούς και τους ναύτες που έχουν ανέβει παντού και …κρέμονται σαν τσαμπιά, στην προσπάθειά τους να δουν και να καμαρώσουν τον Κωνσταντίνο και την οικογένειά του!

Ο Κωνσταντίνος, ανάμεσα στον προσωπικό του γιατρό Α.Αναστασόπουλο και τον αδερφό του Γεώργιο, με τις τρεις κόρες του, τον υποναύαρχο Ι.Ηπίτη, την αχώριστη Κυρία των Τιμών της Βασίλισσας, Αγγελική Κοντοσταύλου (δεξιά) τον υπασπιστή Κ.Λεβίδη και άλλα μέλη της Αυλής της εξορίας. Ο Σπύρος Μαρκεζίνης που δημοσιεύει την φωτογραφία γράφει ότι η πρώτη κυρία αριστερά είναι η Βασίλισα Σοφία. Δεν συμφωνώ μαζί του, νομίζω ότι δεν είναι η Βασίλισσα.

Η Σοφία πέρασε το μεγαλύτερο μέρος του ταξιδιού κλεισμένη στην καμπίνα της. Πριν αναχωρήσουν είχε αγοράσει ένα ασημένιο στεφάνι, έναν ωραίο σταυρό κι άλλα πένθιμα αντικείμενα για να στολίσει τον τάφο του Αλέξανδρου. Στο μεγαλύτερο μέρος του ταξιδιού της επιστροφής καθότανε σιωπηλή κοντά σ’ αυτά τα αντικείμενα. Κάποια στιγμή η κόρη της Ελένη (ο φύλακας άγγελος και του πατέρα της και της μητέρας της) την πείθει να ανέβει κι αυτή στο κατάστρωμα να αναπνεύσει λίγο καθαρό αέρα.

Το σαλόνι και η τραπεζαρία των αξιωματικών με το απαραίτητο πιάνο και το μακρύ τραπέζι. Ο χώρος είχε παραχωρηθεί στην Βασιλική Οικογένεια που περνούσε εκεί πολλές από τις ώρες του ταξιδιού.

Στην πρύμνη του θωρηκτού, άλλος ένας χώρος, σχεδόν συνεχόμενος με τον προηγούμενο, ο χώρος συσκέψεων των αξιωματικών. Κι αυτός ο χώρος είχε παραχωρηθεί στην Βασιλική Οικογένεια. Το «Αβέρωφ», όπως όλα τα πλοία του Βασιλικού Ναυτικού, διέθετε μεγάλη συλλογή από σερβίτσια πολυτελείας, μαχαιροπίρουνα Christofle και άλλα σκεύη σερβιρίσματος.

Μία τελευταία τραπεζαρία, εντελώς στην πρύμνη του πλοίου. Οι δύο ανοικτές πόρτες σε βγάζουν σε ένα στενό μπαλκόνι, ακριβώς γύρω από την πρύμνη, κάτω από την σημαία και στο Εθνόσημο με το Στέμμα.

Δεν ήταν πάντα έτσι τα πράγματα. Για πολλά χρόνια, το «Αβέρωφ» λειτουργούσε σαν μουσείο με το Εθνόσημο χωρίς Στέμμα!

Το σχέδιο ήταν, το «Αβέρωφ» να κάνει τον γύρο της Πελοποννήσου, να φθάσει στον όρμο του Φαλήρου και τότε ο Βασιλεύς και η οικογένειά του να αποβιβαστούν στην ιστορική εξέδρα (που ατυχώς εδώ και πολλά χρόνια δεν υπάρχει πια) να γίνει η υποδοχή τους, και μετά να ανέβουν στην Αθήνα.
Φοβερή θύελλα και θαλασσοταραχή ανάγκασε το εύδρομο θωρηκτό να αλλάξει σχέδιο και να βρει καταφύγιο στην Κόρινθο. Ήταν όμως σχεδόν αδύνατον να περάσει τον Ισθμό. Τα περιθώρια ήταν πολύ στενά. Από κάθε πλευρά του πλοίου έμενε περιθώριο μόνο ενός μέτρου! Αλλά και από τον πυθμένα το περιθώριο δεν ήταν πολύ μεγαλύτερο. Προτάθηκαν, εκ μέρους των τεχνικών του στόλου διάφορες λύσεις, όπως να εκκενωθεί το πλοίο από τα πυρομαχικά του, ακόμα και από μέρος των ανθράκων του. Ο διευθυντής της Διώρυγας Κωνσταντίνος Ξύδης απαγόρευσε, για λόγους ασφαλείας, την διέλευση του θωρηκτού, παρά την επιμονή του κυβερνήτη. Ο Ξύδης θεωρούσε ότι ενώ ήταν θεωρητικώς, από τις διαστάσεις του σκάφους, δυνατή η διέλευσή του, πρακτικώς η ιπποδύναμή του ήταν ανεπαρκής για την μετατόπιση του εκτοπισμένου ύδατος μεταξύ των παρειών της διώρυγας και των πλευρών του σκάφους, με κίνδυνο να εγκλωβιστεί το θωρηκτό μέσα στην διώρυγα.
Σκέφτηκαν τότε, πολύ λογικά, ο Βασιλεύς να αλλάξει σκάφος, να επιβιβαστεί στο αντιτορπιλικό «Ιέραξ», που συνόδευε από την Βενετία, και μέσω του Ισθμού να φτάσουν στο Φάληρο. Η λύση αυτή δημιούργησε μεγάλη δυσαρέσκεια και απογοήτευση στο πλήρωμα του «Αβέρωφ»! Του στερούσαν την τιμή να φέρει αυτό πίσω τον Βασιλιά τους. Ο Κωνσταντίνος, που δεν ήθελε να πληγώσει τα αισθήματά τους, αποφάσισε να πάει στην Αθήνα, από την Κόρινθο, με τραίνο.

Στην παραπάνω επιχρωματισμένη φωτογραφία βλέπουμε το «Αβέρωφ» αραγμένο στην Ποσειδωνία, στο βάθος τα βουνά της Στερεάς Ελλάδος, εμπρός η ακτή της Κορίνθου. Ένα κιόσκι έχει στηθεί, ναύτες έχουν παραταχθεί, από στιγμή σε στιγμή θα αποβιβαστούν ο Βασιλιάς και η οικογένειά του. Με ειδική αμαξοστοιχία θα φθάσουν στον σταθμό Λαυρίου, στην Αθήνα.
Ο Κωνσταντίνος έγινε παντού δεκτός εν μέσω αλλόφρονος ενθουσιασμού που η πρωτεύουσα ούτε είχε δει, ούτε θα ξανάβλεπε!

Οι διαβουλεύσεις για το αν επιτρέπεται ή όχι να περάσουν τον Ισθμό, γινότανε το «Σάββατον 5 Δεκεμβρίου, εν πλω».
Ήταν και η τελευταία  μέρα παραμονής της Βασιλικής Οικογένειας, η τελευταία διανυκτέρευση στο «Αβέρωφ». Την επομένη, 6 Δεκεμβρίου, το πρωί, αποβιβάστηκαν για την επιστροφή στην Αθήνα.
Κάποιος παρουσίασε μια μικρή κάρτα του «Αβέρωφ» στον Βασιλιά Κωνσταντίνο και του ζήτησε να την υπογράψει. Μετά την παρουσίασε στην Βασίλισσα Σοφία που την υπέγραψε με την χαρακτηριστική της γραφή, μετά ήρθε η σειρά του βασιλόπαιδα Γεωργίου, του αδερφού του Βασιλιά. Υπέγραψαν κατόπιν η Ελένη, η Ειρήνη, και όταν ήρθε η σειρά της επτάχρονης Αικατερίνης, η μικρή πριγκίπισσα, αγνοώντας κάθε πρωτόκολλο, έγραψε το όνομά της με λατινικούς χαρακτήρες πάνω και από την υπογραφή του Βασιλιά-πατέρα της! Δεν υπάρχει η υπογραφή του βασιλόπαιδα Παύλου. Το πιθανότερο είναι να μην βρισκόταν στο σαλόνι την ώρα που ζητήθηκαν οι υπογραφές, να μην κατάφεραν να του το ζητήσουν αργότερα, την επομένη η Βασιλική Οικογένεια αποβιβάστηκε και η κάρτα έμεινε ανυπόγραφη από τον Παύλο. Αλλά, τίνος είναι η άλλη υπογραφή; μπορεί κάποιος αναγνώστης των Royal Chronicles να με βοηθήσει να την ταυτοποιήσω στην κάρτα μου; Γιατί η κάρτα αυτή μου ανήκει, είναι ένα τελευταίο μου απόκτημα για το οποίο είμαι πολύ περήφανος! Η δική μου υπόθεση είναι ότι η υπογραφή είναι του υποναυάρχου Ι.Ηπίτη. Νομίζω ότι ξεχωρίζω ένα Ιώτα μπλεγμένου με ένα Ήτα, και ακολουθεί ένα όνομα με τις διαστάσεις του Ηπίτης. Από την άλλη, φαίνεται παράξενο ο υποναύαρχος να υπογράφει μαζί με την Βασιλική Οικογένεια.

Στις προθήκες του «Αβέρωφ» εκτίθεται κι αυτή η κάρτα του θωρηκτού, όμοια με την δική μου, υπογεγραμμένη από τον Βασιλιά Κωνσταντίνο, της εποχής της επιστροφής τον Δεκέμβριο του 1920. Φυσικά δεν γράφει πουθενά ότι φέρει την υπογραφή του Βασιλιά, χρειάζεται απλά να είναι κανείς εξοικειωμένος και να την αναγνωρίσει μόνος του. Η κάρτα αυτή είναι και το μόνο ενθύμιο από το πέρασμα του Κωνσταντίνου που συναντά κανείς σήμερα στο πλοίο.

Λίγο πιο κάτω, σε άλλη προθήκη, εκτίθεται η φωτογραφία του Βασιλέως Παύλου με τον βασιλόπαιδα Γεώργιο με την επεξήγηση :
«Φωτογραφία Αρχηγού Στόλου με το Επιτελείο του στο κατάστρωμα του θ/κ Αβέρωφ το 1953.»
Άλλα λόγια ν’ αγαπιόμαστε!

Η σημαία του θωρακισμένου καταδρομικού «Αβέρωφ», η σημαία των ναυμαχιών της Έλλης και της Λήμνου!
Εδώ δεν χρειάζονται λόγια.

Επίλογος.